Ұлттың рухани жаңғыруы мемлекетіміздің басшысының аузымен айтылды деп қуандық. Ел Тәуелсіздігінің алғашқы сөзін «Ақшамен» бастап, отыз жылға жуық уақытты «ақшаны» айтумен өткізген қателігімізді түзеуге мүмкіндік туды деп сендік. Содан бері жыл артынан жылдар жылжып жатса да, бір серпіліс жасаудың орнына, батыстың былығына батып, рухани азғындықтың жолына тосқауыл қоя алар емеспіз.

Тәуелсіз еліміздің ұрпағын ұлы баба-ларымыздың аманатына сай биік болмысты, иманды да, кісілікті етіп тәрбиелеудің орнына, оларды беталдылыққа жіберіп, азғындауға жол аштық. Өскелең ұрпақты тәрбиелеуде рухани жаңғырудың тізгінін ұстайды деген аға буынның бүгінгі көрсетіп отырған өнегесінен не қайыр, не үміт?!

Қараңыз, қазақта құдалыққа әйел барған емес. Ал, қазір не болды? Бірде бір азаматтың: «Жуырда нағашы апам «звондайды». Жиен, есіттің бе? Қызымыздың құдалығына барып қайттық, 13 әйел, бір еркек болып» деп мәз болғанын күйіне айтқаны бар еді.

Өткен ғасырдың 70-ші жылдарының ортасына дейін құдалыққа етжақын ағайыннан 5-6 кісі баратын, келінді түсіріп алғанша, қызды ұзатып болғанша әйелдер араласпайтын еді. Қазіргі күннің құдалығында кемі оннан астам әйел жүретін болды. Қазақтың құдалығының сиқы осыған жетсе не дерсің?

Баяғыдай құда болған екі жақтың аталас ақсақалдары мен етжақын туыс азаматтары бас қосып, тереңнен сұрасып, жете танысып, жекжаттықтың қазығын бекіте түсу емес, құдалық шақырып «қарыздан құтылудың» жолын жасауға шыққан сияқтымыз.

Жер бетінде құдасын қазақтай құрметтеп, қазақтай сыйласатын бірде-бір ұлттың жоқ екендігіне ешкім де шүбә келтіре алмайды. Қазақ құдалыққа кісілікпен барып, кісілікті  танып, екі елдің ынтымақ-бірлігін арттырып, өрісті кеңейтудің негізін қалауды мұрат еткен. Сондықтан, құда болып баруға да, құда шақыруға да ерекше мән беріп, «ұят болып қалмасынды» көбірек ойлаған.

Ал қазір ше? «Заманына қарай қасқыр ұлидының» кері шығар. Күн қысқарған заманның «данышпандары» беталдылықтың бишігін ұстап, білгендерін істеуге шыққан жоқ па? Қазір құдалықтың мәселесін үйдегі әйел шешеді. Отағасы басын да ауыртпайды. Өйткені еркекпін деп қоқиланып бір мәселеге араласып қалғанның өзінде де, бәрібір әйелінің айтқаны болатынын біледі. Бүгінгі күнде отбасының билігі үйдегі әйелдің қолына өткелі  бері қоғамның қандай «цивилизацияға» бет бұрғанын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Құдалыққа баратындардың саны 20-ға жеткеніне таңданып жүргенімізде, қазір 30-дың үстіне шығып қалды. Оның 99%-ы әйел қауымының өкілі. Олар: нағашы апа, оның бір баласы әйелімен және екінші баланың қызы күйеуімен, үшінші баласының әйелі, нағашы апаның інісі әйелімен, қысқасы, бұл жақтан 1-2 еркек, 10-15 әйел жай келеді. Құданың күйеудегі қызы енесімен, екінші қызы күйеуімен, үшінші қыздың өзі. Құданың келінінің әке-шешесі, екінші келін әпке-жездесімен және құданың өз нағашы жағынан 3-4 әйел бар. Құданың жолдастарының екеуінің әйелі келсе, құдағидың кластасынан екі әйел, курстасынан 3 әйел, жан «подругасы» күйеуімен, тағы солай кете бергенде 30-дан аспағанда не болды?

 «Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің»

Ал, ұлттық салт-дәстүріміздің «быт-шыты» шыққан қызығын құда болып барарда көресіз. Бұрын күйеу бала қайын жұртына «түсіп келетіні», қыздың «төркіндеп» баратыны ысырапсыз, жып-жинақы әрі әп-әдемі болып өтіп жататын. Қалай пайда болғаны, құдалыққа әйелдің бару «жаңашылдығы» кіргеннен бері «тоғыз» апару деген шықты. Бір «тоғыз» құданың отбасына жасалған сый-сияпат қой дер едік. Ал қазіргі «тоғыз» түрлі «тоғыздан» асып кеткен әуре-сарсаңды қалай түсінуге болады.

Құданың үй «тоғызынан» кейін «ағайын тоғыз» шықты. Мақұл. Көп ұзатпай «нағашы тоғыз» шықты. Мақұл. Енді «аруақ тоғызын» әкелесіздер десе, не дерсің? Ал, мына бүгінгі «жекжат тоғыз», «балалар тоғызы» (құданың үй болған баласы мен қыздарына) «достар тоғызы» – екі «тоғыздың» біреуі құданың достарына, екіншісі құдағидың «подружкаларының» үйіне. Салмақты «тоғыздың» біреуі де, бірегейі «көрші тоғызы». Қысқасы, 9 «тоғыз» киім-кешек, матадан жасалады. Әр «тоғыздың» басы деп жағалы киім салынады. Бұл «тоғыз» киіле ме? Жоқ. Қолдан-қолға өтіп, елдің қолында тозады. Сонда да оны тоқтатпаймыз. Қайта, «ардагерлер тоғызы», «апалар тоғызы», «жас келіндер тоғызы», «өнерпаздардың тоғызы» т.б. «тоғыздарды» шығарып, оның санын көбейте беретіндігімізге шүбәңіз болмасын.

Ал, мына жақтағы «орамал тоғыз», «білезік тоғызы», «сақина-жүзік тоғызы», «сырға-шолпы тоғызы», «иіссу тоғызы», «әтір сабын тоғызы», «иіс май тоғызы», «ерін май мен лак тоғызы», «шаш қыстырғыш тоғызы» деп бұл саланы бір тоғызға жеткізбей қоймайды.

Енді өрік-мейізден басталатын бір «тоғыз» мәресіне жеткенде эстафетаны лып еткізіп кәмпит-сәмпитке өткізіп жібереді. Тәттілердің бағасы қымбатынан бастап, қағаздарының әдемілігіне қарап әрқайсысын 1 килодан алып, 2 «тоғыз» жасап, «уһ» дегендей боламыз. Одан кейін кезегін алған тәтті тоқаштың түрлері 3 «тоғыз» етіп коробкаларға тоғытылады.

Қазір осыларды үлкен себетке салынған «тоғыз» түрлі нанды ақ дәкемен орап, құдалықтың «тоғызынан» құтылғандай боламыз. Солай бола қойса мейлі ғой, күні ертең біздегі еріккен әйелдер тропикалық жемістен «бір тоғыз», афри­калықтар жейтін өсімдіктен «бір тоғыз», қытайлар жейтін деликатес құрт-құмырсқалардан «бір тоғыз» тағамдар мен сәлафит пен оның әйелдері киетін киімдерден «бір тоғыз­ды», т.б. «тоғыздарды» қысты­рып жүрмесе болғаны да.

Көйлек көк, тамақ тоқ, ерін кезеріп, балтыр сыздап тырбаңдап жатқан жоқпыз. Есінегенде есі­міз­ге түссе, той жасай сала­мыз. Құдырет иесінің бер­ге­ні­не «шүкіршілік» етіп, жалған дүниенің ты­ныс-тіршілігіне ойлы көз­бен қараудың орнына, тұ­ла бойымызда тұнып тұр­ған «данышпандықтың» жетегін­де қайда барар екенбіз?

Ұлттық құндылығымызды құрайтын халықтың салт-дәстүрі де ата-баба аманатындай сақталудың орнына, жеңілдікке жетектетіп бара жатқанымыз өтірік емес. Мысалы, «Бесік тойын» алайықшы. Қазағына өмір өнегесін көрсетіп кеткен Төле би, Қазыбек би, Мөңке биден бастап, қаншама ұлы перзенттеріміздің өскен-өнген жандар болғанын білеміз. Соның біреуі ұлына, немересіне «Бесік тойын» былай етіп жасап еді деген сөз қалып па? Жоқ. Қазақта «Бесік тойын» отбасында ақ жаулықты аналар өткізген.

Ал, бүгінде 70-80 адам жиналған «Бесік тойының» төрінде галстугы шоқпардай болып қызметкер жігіттер отырады. Ол байғұстар да өлгенінің күнінен отыр. Өйт­ке­ні, оларды үйдегі әйелдері алдына салып апарып отыр. Ақ жаулықты әжелеріміз өткізген «Тұсаукесер» де бүгінде жүздеген жандардың да уақытын еркінен тыс алуға шыққан. Өйткені, білдей азаматтарды сол тойға алдына салып апаратын – әйелдер.

Әйелің «Жүресің, барасың» деген «Құрсақ тойға», «Бесік» пен «Тұсаукесер» тойына бармай көрші, мықты болсаң, әуселеңді көрейін.

Алты мың жылда ойшыл халық ретінде жасаған тірлігімен бүгінде әлемнің ғалымдарын аузына қаратып отырған біздің үшінші мыңжылдықта «тойшыл» халыққа айналатынымыз ұлы бабаларымыздың өңі түгілі түсіне де кірмеген шығар. Бұл өзі дөңгеленген дүние ғой. Біздің де ес жиып, етек жабатын уақытымыз алыс емес шығар, әсте.

Ә.Мұратбеков.